Tel. 088 88 55 011

Fraeylema Koetsentocht: rijden voor het schoonste geheel

Erfgoednieuws 6-2025

Fraeylema Koetsentocht: rijden voor het schoonste geheel

Tekst: Nelly Boer (& Bé Bekkering) / Beeld: Stichting Fraeylema Koetsentocht 


Een rijdend museum… met paarden en pony’s door de straten van de gemeente Midden-Groningen. Met op de bok de koetsiers en in het rijtuig personen die eruit zien als in de vorige eeuw. De Stichting Fraeylema Koetsentocht stimuleert het rijdend houden van het Nederlands en Groninger erfgoed. De naam en activiteiten zijn gerelateerd aan de prachtige Fraeylemaborg in Slochteren.

De Fraeylema Koetsentocht is een landelijk bekend fenomeen dankzij de professionele organisatie van de jaarlijkse tocht, de liefde voor de geschiedenis van het aangespannen rijden en de aandacht voor de historische aspecten, aankleding, entourage en het authentieke karakter. De rijtuigen zijn unieke verzamelingen en een levend erfgoed. 

Ruim 30 jaar geleden sprak een aantal liefhebbers van het traditioneel gerij geregeld tochtjes af met hun aanspanningen. Hieruit is toen de Fraeylema Koetsentocht ontstaan. Een jaarlijks terugkerend evenement dat heel veel bezoekers trekt uit de wijde omgeving.

Authentiek gerij

In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw, nadat de paarden door de opkomst van de trekker in de landbouw steeds minder vaak zichtbaar waren op de boerderij, werd het fenomeen paard in het straatbeeld gemist. In de koetshuizen stonden de rijtuigen werkloos te verstoffen. Een groep liefhebbers van paarden en rijtuigen organiseerde tochten voor paard en rijtuig en in de wintermaanden werden de arrensleden weer tevoorschijn gehaald.

De eerste verenigingen in de jaren zestig werden opgericht om het traditioneel gerij te bewaren. Er waren in die jaren mensen die de kennis en kunde van een aanspanning nog bezaten. Op een rit werd het wedstrijdelement niet geschuwd. Er werd gereden voor ‘het schoonste geheel’. De verenigingen die in die periode werden opgericht hadden zich tot doel gesteld een aanspanning zo origineel mogelijk op de weg te laten rijden. De compositie van een totale aanspanning moest kloppen, de paarden moesten qua ras en kleur passen bij het soort rijtuig. Koetsier en passagiers in kleding overeenkomstig de periode waarin het rijtuig voor het eerst in gebruik werd genomen.

Toen bleek dat er steeds minder mensen waren die kennis en ervaring hadden in het uitbrengen van een authentieke rijtuig, werden cursussen gegeven waarin men zich kon verdiepen in een originele authentieke aanspanning. Dit kon uiteraard per streek in Nederland variëren, we kennen per gebied in Nederland verschillende types streekrijtuigen. Zo kennen we de Friese sjees, de Brabantse kapkar, de Utrechtse tentwagen, de Groninger kerkbrik. Bij de streekrijtuigen hoort ook een streekkostuum, per streek hun eigen identiteit. We denken dan aan een kostuum voor dames met oorijzer, beugeltas en chatelaine. 

Het waren de boeren in die streek die gebruik maakten van deze rijtuigen, voor een bezoek aan de kerk of een familiebezoek. “De grote herenhuizen, kastelen, borgen, bezaten een aantal rijtuigen die in de rest van Europa en de Verenigde Staten ook voorkwamen, dit zijn de dienstrijtuigen die door het personeel, koetsier en groom gereden werd. Ook de kleding van de koetsier voldeed aan de voorgeschreven regels: rijbroek, de knoopjes aan de buitenzijde en het aantal knopen op de jas.”

Bij dienstrijtuigen denken we aan landauers, coupés en Victoria’s

Alle streekrijtuigen en dienstrijtuigen hebben onderhoud nodig. In de bloei van de rijtuigperiode had ieder dorp een wagenmaker die een streekrijtuig ook kon bouwen en onderhouden. De grotere luxere dienstrijtuigen kwamen vaak uit andere delen van het land, waar de grotere bouwers zich bevonden. Maar het onderhoud werd wel uitbesteed aan een plaatselijke stelwagenmaker.

Het authentiek gerij is niet helemaal uit het straatbeeld verdwenen, er zijn in geheel Nederland verenigingen die een concours Traditionele Aanspanningen organiseren. Tijdens deze evenementen wordt er gejureerd door opgeleide juryleden, deze beoordelen de originaliteit van een aanspanning: het totaalbeeld, paarden, tuigen, rijtuig en de kleding van koetsier en passagiers.

In Slochteren wordt volgend jaar alweer voor de dertigste keer een Concours Traditionele Aanspanningen gehouden. De deelnemers nemen door middel van jureringen en cursussen kennis van de authenticiteit van hun aanspanning.

Onderhoud

Maar ook het onderhoud aan zo’n rijtuig vergt een paar handige handjes. De wielen moeten regelmatig gesmeerd worden. Het tuig verdient eenzelfde stel handige handen voor de regelmatige poetsbeurt of voor kleine reparaties. Wanneer men een antiek rijtuig aanschaft moet men zich wel realiseren: hoe breng ik het in een originele staat? Ga ik conserveren of restaureren? Wat kan ik zelf en waar vind ik bedrijven die een stuk vakmanschap nog bezitten om het rijtuig te restaureren?

Kleding

De deelnemers aan de koetsentochten met traditioneel gerij, en dan met de name de koetsiers en palfreniers/grooms, doen er alles aan om hun kleding zo authentiek mogelijk passend voor hun rijtuig (na) te maken. Er wordt tussen alle liefhebbers van het authentieke gerij heel wat kennis gedeeld.

Volgend jaar, 5 september 2026, mag Stichting Fraeylema Koetsentocht in haar dertigjarig jubileum, de Nederlandse Kampioenschappen organiseren. Vanuit geheel Nederland zullen de mooiste aanspanningen naar Slochteren reizen om aan het Concours voor Traditionele Rijtuigen deel te nemen.

Voorbereiding

Om een aanspanning op de weg uit te brengen heb je een langere voorbereidingstijd nodig dan een reisje maken in de auto. Het tuig moet schoon, direct na het gebruik sponzen om het zweet te verwijderen. Het rijtuig ziet er schoon uit, wordt indien nodig gewassen. De paarden zijn geborsteld, misschien zelfs voor een belangrijke reis ook gewassen. De kleding en hoeden van de passagiers en koetsier zijn schoon. Dit alles bij elkaar geeft veel werk maar voor de liefhebber een enorme genoegdoening. Dan hebben we het nog niet eens gehad over het hoefbeslag van de paarden wat goed passend moet zijn en niet los, om een reis te maken.

Paarden

Er zijn veel soorten paarden die worden ingezet om een koets of traditioneel rijtuig te trekken. Zo is er het Groninger paard, betrouwbaar, nuchter en veelzijdig! Het Groninger paard heeft een rustig karakter en is voor alles inzetbaar. Maar daarnaast komen we bij de Fraeylema Koetsentocht ook Friezen, Comtois, Belgen en nog veel meer paardenrassen tegen. Een elegante buggy vraagt natuurlijk een ander paard dan een stoere bierwagen of boerenkar! Het geheel moet passen in stijl en tijd. Voor ons historisch besef is het van groot belang dat er een groep enthousiaste menners is die het rijdend museum op de weg houdt.

Fraeylema Koetsentocht

De Fraeylema Koetsentocht is een evenement dat kosteloos is voor alle toeschouwers langs de route. De deelnemers betalen een zeer geringe bijdrage waarvoor ze een prachtige tocht krijgen en volledige catering gedurende de hele dag inclusief een warme maaltijd na afloop. Omdat subsidies steeds minder worden, is de sponsoring door lokale ondernemers een onmisbare bijdrage.